به هر چه که باعث نقص و ناهنجاری در جنین شود ‘ تراتوژن گفته می شود.
ناهنجاری های مادر زادی ‘اختلالات آناتومیکال یا ساختاری هستند که در هنگام تولد وجود دارند . دو علت عمده باعث این می شود. (birth defects ) ناهنجاری ها
۱- عوامل ژنتیکی
۲- عوامل محیطی
در ایجاد ناهنجاری های شایع‘ اغلب عوامل متعدد ژنتیکی و محیطی ممکن است نقش داشته باشد . در دو هفته اول حاملگی برخورد با عوامل تراتوژن بیشتر منجر به مرگ جنین می شود تا ایجاد ناهنجاری .
شیوع ناهنجاری ها در جنین بمراتب بیشتر از نوزاد است ‘ این به این معناست که ناهنجاری های شدید اغلب در همان هفته های اول (۶ تا ۸ هفته) منجر به سقط خودبخودی می شوند.
در دوره ای که ( ۱۵ تا ۶۰ روز) ارگانها در حال شکل گیری هستند ‘ عوامل تراتوژن باعث ناهنجاری های شدیدی می شود.
شناخت عوامل تراتوژن این فرصت را فراهم میکند که در دوران حساس حاملگی از برخورد با آنها اجتناب شود تا از بروز ناهنجاری های ناشی از آنها پیشگیری شود. در زیر بعضی از آنها معرفی می شوند.
۱- نیکوتین
نیکوتین ناهنجاری ایجاد نمی کند ولی مانع از رسد جنین می شود و شانس نارس بدنیا آمدن را بیشتر می کند و بعلاوه با اخلال در خونرسانی ممکن است باعث عقب ماندگی ذهنی هم بشود.
۲- الکل
باعث اختلال در رشد ‘ عقب ماندگی ذهنی ‘ تغیرات کلاسیکی در چهره و آنومالی های قلبی می شود حتی نوشیدن مقدار کم الکل میتواند باعث این تغییرات شود و نوشیدن مقدار زیاد می تواند باعث اختلالات مغزی در هر سن حاملگی در جنین شود.
۳-تتراسایکلین
تتراسایکلین باعث رسوب در استخوان ها و دندانها می شود و منجر به زرد شدن دندانها و اختلال در رشد استخوان ها می شود. تتراسایکلین حتی بعد از تولد هم می تواند این تغییرات را ایجاد کند.
۴- دارو های ضد تشنج از جمله فنیتوئین ووالپراوئیک اسید
یک داروی ضد تشنج است و باعث تاخیر در رشد جنین ؛ میکروسفالی (کوچکی مغز وجمجمه) ؛ عقب ماندگی ذهنی و هیپوپلازی بند اخر انگگشتان می شود.
۵- داروهای شیمی درمانی
این داروها شدیدا تراتوژن هستند و تا جایی که مقدور است نباید استفاده شوند. ولی گاهی به اجبار در سه ماهه آخر استفاده می شود.
۶-ویتامین آ و مشتقات آن
در انسان حتی با دوز کم بشدت تراتوژنیک است . از هفته دوم تا پنجم حاملگی دوره مهمی برای ایجاد این اثرات است . شایعترین ناهنجاری هایی که ایجاد می کنند ؛ اختلالات سر وصورت و شکاف کام ولب ؛ آپلازی تیموس و نقص هایی در لوله نخاعی است.
۷- ترانکیلایزر ها مثل تالیدومید و فنوتیازین ها
باعث اختلال در تشکیل اندام ها ؛ تشکیل نشدن گوش داخلی و خارجی؛ هما نژیوما ؛ ناهنجاری های قلبی ؛ و اختلال در تشکیل سیتم ادراری ؛ می شود. این تغیرات معمولا در فاصله ۲۴ تا ۳۶ روز بعد از لقاح اتفاق می افتد .
۸-عوامل عفونی
وقتی از جفت عبور می کنند میتوانند باعث انواع اختلالات تکاملی و عقب ماندگی ذهنی در جنین شوند. سرخجه باعث کاتاراکت؛ ناهنجاری های قلبی و ناشنوایی می شود . اگر مادر در همان مراحل اولیه حاملگی دچار شود ؛ جنین مبتلا خواهد شد. اغلب جنین هایی که در هفته چهارم یا پنجم گرفتار می شوند ؛ نشانه های برخورد با ویروس را خواهند داشت. احتمال بروز ناهنجاری ها در صورت برخورد در سه ماهه دوم و سوم بسیار کاهش می یابد ولی خطر عقب ماندگی ذهنی و ناشنوایی همچنان وجود دارد.و هپاتواسپلنومگالی می شود.
ویروس سایتومگال شایعترین عفونت دوران جنینی است . عفونت در سه ماهه اول اغلب منجر به سقط خود بخودی میشود. ابتلا در ماه های بعدی باعث اختلال در رشد داخل رحمی؛ کوچک ماندن اندامها ؛ کوری؛ میکدوسفالی: عقب ماندگی ذهنی
CHEAP TORCHES
علائم اختصاری تعدادی از بیماری هاست که ابتلاء خانم حامله به آنها ممکن است باعث ناهنجاری های متعددی در جنین شود .در زیر بترتیب لیست شده اند: آبله مرغان ؛ هپاتیت؛ انتروپیروس ها؛ ایدز؛ پاروو ویروس؛توکسوپلاسموز؛ استرپتوکک؛ لیستریا؛ کندیدا ؛ سرخجه؛ ویروس سایتومگال ؛هرپس سیمپلکس؛ سوزاک ؛ سیفلیس
CHEAP TORCHES stands for the following:
C: Chickenpox and
shingles
H: Hepatitis B, C, D, E
E: Enteroviruses, a group of viruses including poliovirus
A: AIDS
P: Parvovirus B19, also known as fifth disease
T: Toxoplasmosis
O: Other infections such as group B streptococcus, listeria, candida
R: Rubella
C: Cytomegalovirus
H: Herpes simplex
virus
E: Everything else sexually transmitted such as gonorrhea and chlamydia
S: Syphilis
۹- امواج یونیزه
در روی جنینی که در حال رشد است باعث ازبین بردن سلول ها و آسیب کروموزمی می شود. شدت آسیب به میزان اشعه و سن جنین بستگی دارد. مطالعاتی که در ژاپن انجام شده نشان داده است که جنین های ۱۰ تا ۱۸ هفته که مغز در حال رشد سریع است بیشترین حساسیت را دارند. هنوز ثابت نشده که استفاده از میزان اشعه با دوز تشخیصی باعث ناهنجاری جنینی شود ولی بهتر است استفاده از اشعه در تشخیص را به حداقل برسانیم .
۱۰- بیماری ها و شرایط جسمی مادر
بیماری های مادر هم میتواند بعنوان تراتوژن عمل کند. بیماری های های مادرزادی قلبی ؛ ناهنجاری های دستگاه گوارش و کلیه و سیستم اعصاب مرکزی ؛ در کودکان مادران دیابتی شیوع بیشتری دارد. و کنترل دقیق قند خون در هفته های سوم تا ششم بسیار حائز اهمیت است. در مادرانی که دچار فنیل کتونوری کنترل نشده هستند ؛ جنین در خطر جدی به ابتلا به عقب ماندگی ذهنی ؛ وزنی ؛ و بیماری های مادر زادی قلبی می باشد. مادرانی که دچار کمبود بعضی ویتامین ها از جمله اسید فولیک باشند ؛ جنین آنها در معرض نقص های مادر زادی متعدد ؛ از جمله شکاف لب و کام ؛ خواهند بود.